Dodano: 2010-06-18

Program morski Eugeniusza Kwiatkowskiego z 1945 roku

Morze spłacało zawsze wysokie odsetki od wkładu ludzkiej pracy.
(Eugeniusz Kwiatkowski, 1945)

Eugeniusz Kwiatkowski (1888-1974)

Horyzonty myślenia o polskiej gospodarce morskiej wciąż wyznacza myśl polityczna Eugeniusza Kwiatkowskiego. Jako minister II RP Kwiatkowski wykreował politykę morską, która stała się podstawą gospodarczej suwerenności kraju do roku 1939. W roku 1945 E. Kwiatkowski na nowo zdefiniował pożądaną strategię gospodarczą Polski. Sformułował priorytety w sytuacji wyznaczonej wynikami wojny i nową sytuacją geopolityczną.

W niniejszym artykule skupiamy się na Programie Morskim, sformułowanym przez Kwiatkowskiego wkrótce po powrocie do Polski, w 1945 roku.

Założenia makroekonomiczne i polityczne

Eugeniusz Kwiatkowski, zaangażowany w Polsce od 1945 roku jako Delegat Rządu ds. Odbudowy Wybrzeża, osadzał swoją perspektywę myślenia i działania w szerokim kontekście możliwości rozwoju kraju. Jako nowe aktywa - podstawy długofalowego myślenia o gospodarce, wymieniał uzyskanie Ziem Zachodnich, w szczególności Śląska i szerokiego dostępu do morza.

W perspektywie historycznej uzyskanie nowych ziem przedstawiał Kwiatkowski jako zadośćuczynienie Polsce nie tylko skutków wojny, ale i wyrównanie zaniedbań polityki polskiej na przestrzeni kilku stuleci. Stopniową utratę terytoriów na rzecz państw germańskich postrzegał jako przyczynę degradacji ekonomicznej kraju. Szczególnie eksponował utratę przez Polskę dochodów z tytułu eksportu zbóż na rzecz Gdańska, wyposażonego w przywilej monopolu handlowego. Pisał: „brak skrystalizowanego, jasnego i wytrwałego stosunku do zagadnienia morskiego Polski historycznej stał się w swoich konsekwencjach jednym z głównych czynników jej gospodarczego, a następnie politycznego upadku”.

Z historycznych przesłanek wyprowadzał Kwiatkowski analogię do osiągnięć Anglii, która przez wykorzystanie nowych terytoriów awansowała z pozycji peryferyjnych na mapie Europy do roli pierwszoplanowej potęgi światowej.

Perspektywa rozwojowa zarysowana przez Eugeniusza Kwiatkowskiego obejmowała co najmniej trzy wątki:

„wżarcie się polskiej pracy w odzyskany Śląsk i w wybrzeża Bałtyku, to synonim przesunięcia Polski cywilizacyjnie na zachód”; głosząc ten pogląd E.Kwiatkowski akcentował możliwości rozwojowe Dolnego Śląska, pisząc np., że jest to „kraj pozłacany bogactwem szeroko rozwiniętego przemysłu, kraj zainwestowany, zagospodarowany, zelektryfikowany, bogaty w surowce, prawie niezniszczony (...)”,

„po raz pierwszy od wielu wieków powstaje sytuacja, która potencjalnie zezwala na realizację szeroko zakrojonego programu morskiego” - możliwości związane z morzem postrzegał jako szersze i bardziej zharmonizowane z całością gospodarki polskiej, niż miało to miejsce w czasach II RP,

i wreszcie: ludzie – wielkie rzesze przesiedleńców, którzy w wyniku wojny utracili swój majątek, a nawet możliwość pozostania w rodzinnych stronach - mieli stanowić według Kwiatkowskiego zaczyn wielkiego ruchu kolonizacyjnego, samorzutnej przedsiębiorczości, towarzyszącej państwowemu programowi i inwestycjom.

Mały Program Morski

„Na każdego mieszkańca nowej Polski przypadać będzie dziesięciokrotnie dłuższy odcinek wybrzeża morskiego niż dawniej” - w 1945 Kwiatkowski stwierdzał fakt i określał nową perspektywę: „inna będzie sytuacja geopolityczna ludności polskiej na wybrzeżu Bałtyku po odbudowaniu zniszczeń wojennych i usunięciu dewastacji gospodarstwa narodowego, zupełnie inna będzie struktura ekonomiczna kraju; inne będzie zaplecze portów polskich; inaczej ukształtuje się system komunikacyjny od strony lądu do morza (...)”.

W „Małym Programie Morskim”, sformułowanym jeszcze w 1945 roku Kwiatkowski zakładał szybkie uzyskanie efektów z odbudowy infrastruktury. Niemal natychmiastowe efekty miało osiągnąć zagospodarowanie Trójmiasta, jako ośrodka przeładunków nie tylko surowców, ale i towarów przetworzonych; istotne znaczenie miało zapewnienie zdolności płynnego przyjmowania pomocy UNRRA. Przed Szczecinem Kwiatkowski stawiał jasną perspektywę: w pierwszej kolejności należy zapewnić Polsce przejęcie portu z rąk rosyjskich - oraz zgrać jego uruchamianie z funkcjonowaniem infrastruktury w głębi lądu. W 945 roku Kwiatkowski formułował perspektywę krótkookresową: „po doprowadzeniu żeglugi na Kanale Śląskim i Odrze do porządku - można by przeładowywać w znaczniejszych ilościach węgiel i koks, niektóre wytwory hutnictwa i metalurgii oraz odbierać towary tranzytowe głównie dla Czechosłowacji”.

Wielki Program Morski

Już w 1945 roku Eugeniusz Kwiatkowski ogłosił Wielki Program Morski - „zadaniem tego planu jest ścisłe i organiczne powiązanie zaplecze całego zaplecza polskiego z morzem, celem jego jest przekształcenie strukturalne Polski na państwo morskie, państwo kładące nacisk na dynamiczny rozwój (...) poprzez wykorzystanie bogactw naturalnych i nowych warunków geopolitycznych”.

Porty i żegluga śródlądowa. Elementem programu miało być w pierwszej kolejności doprowadzenie do przywrócenia transportu i handlu zagranicznego z wykorzystaniem portów do poziomu przedwojennego, a następnie wzrostu uwzględniającego wzrost produkcji przemysłowej oraz konsumpcji - nie tylko krajowej: „przez samo położenie geograficzne, przez usytuowanie dróg morskich śródlądowych, porty polskie mogą pretendować do przejęcia części towarów tranzytowych dla państw sąsiednich”. I dalej: „Polska (...) może rozbudować przez swój teren zupełnie bezkonkurencyjny system dróg wodnych mogących stać się jedną centralnych arterii komunikacyjnych pomiędzy północną i zachodnią Europą a jej okręgami południowymi i wschodnimi”.

Szczecin. „Port ten powiązany siecią kanałów i spławną Odrą na 700 km w głąb lądu” miał w koncepcji Kwiatkowskiego wykształcić specjalizację w zakresie obsługi Polski zachodniej, Śląska Górnego i Czechosłowacji. Kwiatkowski dostrzegał przy tym historyczne powiązanie Czechosłowacji z portem w Hamburgu oraz brak tradycji Szczecina jako portu obsługującego regularne linie żeglugowe.

Gdańsk i Gdynia z kolei miały wykorzystywać potencjał przedwojennej linii francusko-polskiej (Śląsk - Gdynia). Dla Białegostoku, Warszawy, Łodzi, Krakowa formułował projekt: „rozbudowa nowych kanałów oraz podniesienie spławności na Wiśle i jej dopływach podniosłoby równocześnie stan zamożności na dużych przestrzeniach Polski”. I dalej: „Niezależnie od Szczecina muszą tu [do Gdyni i Gdańska] docierać głównie linie transkontynentalne żeglugowe oraz linie zachodnio-europejskie i lewantyńskie, gdyż te właśnie porty poza obsłużeniem zaplecza centralnej i wschodniej Polski mogą się stać dodatkowo bazą szerokiej współpracy gospodarczej z portami bałtyckimi i wschodnio-bałtyckimi”.

Żegluga morska. Eugeniusz Kwiatkowski dostrzegał fakt, że polski handel zagraniczny w II RP obsługiwany był w lwiej części przez flotę zagraniczną. „Ten stan obecnie winien i może ulec zmianie. Stosownie do zawartych układów w sprawie odszkodowań mamy uczestniczyć w podziale istniejącej jeszcze floty handlowej niemieckiej”. I planował - bez rozstrzygania tonażu - „od 500 tys. BRT do zwyż miliona ton rozbijając je na kategorie: żeglugi trampingowej, linii dalekobieżnych europejskich, transkontynentalnych, statków specjalnych itp.”. Dla trampingu Kwiatkowski rezerwował pulę 150 tys. BRT („a może nawet i wyżej”). Szansy dla Polski upatrywał w upadku flot Japonii i Niemiec oraz znacznego osłabienia potencjału Francji, Włoch, Belgii i Holandii. Postulował wysoką aktywność i przewidywał: „być może np. okaże się korzystnym dowożenie własnymi statkami-cysternami ropy naftowej i przerabianie jej na paliwo płynne w Gdyni”.

Rybołówstwo. „Rybołówstwo morskie jest zwykle problematem traktowanym drugoplanowo” - pisał E. Kwiatkowski w 1945 roku, odwołując się do doświadczeń przedwojennych i zestawiając polski potencjał z innymi krajami i dostrzegając, że „z połowów morskich (...) Niemcy [uzyskiwały] kwotę równą wartości eksportu naszego węgla”. Postulował następnie przystosowanie potencjału rybołówstwa do warunków Morza Północnego oraz zagospodarowania zarówno floty rybackiej uzyskanej z taboru niemieckiego, jak i budowanego we własnych stoczniach rybackich.

Swój „Wielki Program Morski” Eugeniusz Kwiatkowski kończył refleksją dotyczącą potrzeby wielkiego zaangażowania społecznego, ambicji każdej nadmorskiej społeczności lokalnej oraz wyzwaniem, zgodnie z którym „całe Wybrzeże musi przedstawiać obraz porządku i zagospodarowania”. I uzupełnił refleksją: „W dalszej perspektywie narzucają się na tym Wybrzeżu dwa zadania specjalne, o dużym gospodarczym. Trzeba poddać dyskusji myśl o przekopaniu kanałów na mierzei, zamykającej zatokę elbląską w okolicach Kalbergu (obecnie Krynica Morska), dającego proste i łatwe wyjście z Elbląga na Bałtyk oraz ożywiającego 4 porty rybackie w tej zatoce. Po wtóre należy powrócić do idei przekopania kanału u podnóża półwyspu helskiego we Władysławowie celem gospodarczego ożywienia zatoki puckiej”.

Polityka komunikacyjna. „W chwili obecnej najdonioślejszy i najcięższy jest problemat odbudowy polskich kolei żelaznych” - tak rozpoczyna Eugeniusz Kwiatkowski program rozbudowy infrastruktury. I dalej: „program żywotności naszego wybrzeża morskiego (...) wymaga znacznych i systematycznych nakładów inwestycyjnych również w zakresie dróg żelaznych”. Jego postulatem stała się nie tyle odbudowa infrastruktury, ale jej budowa w układzie przełamującym układ komunikacyjny podporządkowany gospodarkom państw zaborczych. Wśród przedsięwzięć Kwiatkowski wymienia konkretne trasy, o których rozwój należy zadbać, w tym np. trasy: Gdańsk - Elbląg - Olsztyn - Łomża - Białystok. I dalej formułuje postulat, zgodnie z którym należy „zwrócić baczną uwagę na odbudowę i budowę dróg bitych i autostrad na Wybrzeżu, a przede wszystkim na zagadnienie komunikacji wodnej, śródlądowej, zaniedbanej u nas, a mogącej mieć nie tylko dla powiązania Wybrzeża z jego zapleczem”. Kwiatkowski, doceniając stan nieznacznie uszkodzonej infrastruktury rzecznej Odry, redefiniował priorytety II RP o nowe połączenia rzeczne. Wymienił trzy „wielkie zagadnienia” strategiczne, „których znaczenie nie może być wprost przecenione. Są nimi: budowa kanału na północ od Opola w kierunku rzeki Prosny i następnie do Bydgoszczy i do Wisły, po wtóre uregulowanie Wisły i jej dopływów, wreszcie podjęcie dawnego projektu budowy nowego kanału na zachód od Koźla, łączącego Odrę przez Racibórz, Morawską Ostrawę z Dunajem”; kanał Odra-Dunaj „miałby kapitalne, międzynarodowe znaczenie, otworzyłby nowe perspektywy ekspansji gospodarczej zarówno dla Polski, jak też i Czechosłowacji”.

* * *

„Wielki Program Morski” zawiera szereg kolejnych elementów związanych z polityką gospodarczą Polski, rozwojem przemysłu, infrastruktury i transportu (w tym lotniczego), zapewnieniem właściwego systemu edukacji, rozwojem turystyki morskiej. Dostęp do Bałtyku jest traktowany przez Eugeniusza Kwiatkowskiego jako unikatowa szansa na intensywny rozwój Polski, tak gospodarczy, jak i cywilizacyjny.

Usunięcie Eugeniusza Kwiatkowskiego z pozycji umożliwiających jakikolwiek wpływ na politykę i gospodarkę wiązało się w końcu lat 40-tych XX wieku z regresem aktywności Polski w dziedzinie zagospodarowania Bałtyku, Pomorza, infrastruktury związanej z morzem.

Elementy „Wielkiego Programu Morskiego” były jednak realizowane w latach 1956-1980 - inaczej nazwane, traktowane selektywnie, nie tworzące całościowego programu gospodarczego. Po roku 1980 zaniechano kontynuacji jakichkolwiek wątków programu Kwiatkowskiego. Odrzucono jakiekolwiek odniesienia do całościowej wizji Polski proponowanej przez Kwiatkowskiego. Przełom polityczny roku 1989 nie przyniósł pod tym względem znaczących zmian.

* * *

65 lat po sformułowaniu „Wielkiego Programu Morskiego” zachowuje on aktualność niemal w całości. Gdzieniegdzie - dotąd - nie doprowadzono do odbudowy potencjału zniszczonego wojną światową. Nawet elementy programu, które zostały zrealizowane, w wielu przypadkach znalazły się w regresie. Odnowienie programu i jego realizacja - na miarę Eugeniusza Kwiatkowskiego - jest w czasach współczesnych wielkim wyzwaniem. Warto je podjąć!

Piotr Dwojacki