Filozoficzne źródła idei społeczeństwa obywatelskiego

Rozstrzygnięcia terminologiczne

Arystoteles
(384 - 322 p.n.e.)

Społeczeństwo obywatelskie jest dziś najczęściej pojmowane jako sfera dobrowolnych stowarzyszeń, organizacji, ruchów, przedsięwzięć, które kreują więzi zaufania i solidarności, służąc realizacji wielorakich celów wspólnych. Jest to przestrzeń obywatelska będąca miejscem współdziałania z innymi - sferą relacji ludzi, którzy dzięki podzielanym wartościom i postawom chętnie angażują się w działalność związaną z podejmowaniem odpowiedzialności za wspólne sprawy. Ponieważ to kategoria obywatelskości wydaje się dla tego pojęcia centralna, jego źródeł można szukać już filozofii politycznej Arystotelesa, który w Polityce jako pierwszy sformułował definicję obywatela jako kogoś, kto rządzi i jest rządzony pospołu i kto w swoim działaniu i decydowaniu kieruje się dobrem wspólnym, a nie własnym.

Idea społeczeństwa obywatelskiego, jaką się dziś posługujemy odsyła do dwóch tradycji myśli politycznej, w których jest zakorzeniona: wywodzącej się od Arystotelesa klasycznej tradycji republikańskiej oraz zapoczątkowanej przez Johna Locke'a w XVII w. indywidualistycznej tradycji liberalnej. Jednak ze względu na odmienne wizje ładu społecznego właściwe dla tych tradycji, zasadne wydaje się stosowanie w odniesieniu do pierwszej z nich terminu "wspólnota obywatelska", w odniesieniu zaś do tradycji liberalnej terminu "społeczeństwo obywatelskie". Pomimo różnic, wspólne dla tych dwóch tradycji jest pojęcie obywatelskości człowieka (stąd określenia wspólnota "obywatelska" i społeczeństwo "obywatelskie"), kojarzonej zarówno z obowiązkami obywateli wobec wspólnot, w tym wspólnoty politycznej jaką jest państwo, jak i (w tradycji nowożytnej) z uprawnieniami do stowarzyszania się, do wyrażania poglądów, do uczestnictwa politycznego, do samorządu itd.

Społeczeństwo obywatelskie w tradycji republikańskiej

Ideał wolnej samorządnej wspólnoty obywatelskiej pojawia się po raz pierwszy w myśli Arystotelesa, a kontynuowany jest m.in. przez Cycerona, Marsyliusza z Padwy, Niccola Machiavellego, Jeana Bodina i Jamesa Harringtona. Dla myślicieli tych, zaliczanych do klasycznej tradycji republikańskiej, wspólne jest przekonanie, że człowiek realizuje się przez uczestnictwo w życiu publicznym państwa, pojmowanego jako wspólnota polityczna lub obywatelska, której dobro wymaga troski nie o to, co prywatne, lecz o to, co publiczne. Zmierzająca do powszechnego dobra wspólnota obywatelska jest zarazem wspólnotą polityczną, całością, nie zna bowiem rozróżnienia pomiędzy społeczeństwem a państwem, które pojawi się i utrwali w czasach nowożytnych. Kluczową dla tak pojętej wspólnoty była klasyczna idea obywatelstwa zakładająca, że człowiek realizuje się w działaniu i aktywnym uczestnictwie będącym wyrazem jego politycznej natury. Owa działalność w ramach wolnej wspólnoty pod rządami prawa była źródłem etycznej doskonałości, nadawała cel życiu człowieka pojmowanego jako część owej wspólnoty i w niej znajdującego swoje miejsce. W przekonaniu Arystotelesa obywatelem był ktoś, kogo wyróżniała cnota obywatelska, czyli sprawność działania na rzecz wspólnoty politycznej - państwa.

John Locke
(1632-1704)

Dla Rzymian societas civilis, odpowiednik późniejszego społeczeństwa obywatelskiego, stanowiła wspólnota ludzi uznających to samo prawo i współdziałających ze sobą dla ogólnego dobra. Inny łaciński termin, do którego pojęcie to odsyłało, res publica, wskazywał na państwo jako rzecz publiczną, jako dopełnienie natury człowieka, o którym Cyceron pisał w następujący sposób: Rzeczpospolita to wspólna sprawa, o którą dbamy pospołu, nie jako bezładna gromada, tylko liczne zgromadzenie, jednoczone uznawaniem prawa i pożytków z życia we wspólnocie. Najważniejszą przyczyną owego współistnienia jest nie tyle poczucie bezradności, co wrodzona potrzeba bytowania wśród innych. Zgodnie z ideałem republikańskim, wyrażanym przez kontynuujących namysł Arystotelsa i Cycerona myślicieli włoskiego renesansu, aktywne życie obywatelskie, vita activa civilis, stawiane było wyżej niż życie kontemplacyjne, ponieważ uznawali oni, że tylko przez działanie i czyn mogą być praktykowane cnoty; aktywne życie polityczne obywateli było celem samym w sobie i wyłączającą najwyższą formą życia we wspólnocie, do której aspiruje większość jednostek. Wpisujący się w tę tradycję Bodin, głosił w XVI w., że o szczęściu państwa decydują nie tylko dobre rządy, lecz również prawi i mądrzy obywatele, odznaczający się cnotami umysłowymi i moralnymi. Co więcej, jako bodaj pierwszy myśliciel wskazywał w dziele Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej, iż wspólnotę obywatelską obok rodzin tworzą także zrzeszenia w postaci korporacji i kolegiów, służące sile i jedności poddanych. W czasach nowożytnych to ów element stowarzyszeniowy stanie się kluczowym elementem społeczeństwa obywatelskiego.

Podsumowując, można wskazać na trzy elementy republikańskiego modelu społeczeństwa obywatelskiego, które warto przywoływać także dzisiaj. Po pierwsze, życie obywatelskie jest traktowane jako wyróżniony rodzaj życia wiążący się z odpowiedzialnością i troską o to, co wspólne, jest to przestrzeń praktycznej wzajemności wolnych osób. Po drugie, w ujęciu republikańskim warunkiem wolności jednostki-obywatela była wolność wspólnoty politycznej; nie była to wolność od państwa, lecz wolność w państwie, ufundowana na autorytecie prawa i instytucji politycznych, religii i obyczajach. Po trzecie, status bycia obywatelem jest tu wiązany przede wszystkim z obowiązkiem troski o to, co publiczne i odsyła do pojęcia ładu politycznego opartego na rozpoznawanych przez rozum zasadach sprawiedliwości i słuszności.

Społeczeństwo obywatelskie w tradycji liberalnej

Wartości, które składały się na ideał wspólnoty obywatelskiej, w wieku XVII i XVIII ustępują miejsca idei społeczeństwa obywatelskiego (civil society) odróżnionego od państwa i traktowanego jako społeczeństwo jednostek wyposażonych w przyrodzone uprawnienia. Liberalna tradycja społeczeństwa obywatelskiego, której powstanie poprzedziły ważne procesy społeczne, tj. stopniowy rozwój własności prywatnej i gospodarki rynkowej oraz wydarzenia polityczne (np. rewolucje angielska i amerykańska) kwestionujące dotychczasowe źródła autorytetu, zapoczątkowana została myślą polityczną Thomasa Hobbesa i Johna Locke'a , a znalazła pełne rozwinięcie w filozofii szkockiego oświecenia. Na plan pierwszy wysunęły się teraz uprawnienia i wolność jednostki, a cała organizacja życia społecznego i politycznego miała być im podporządkowana. Społeczeństwo obywatelskie odnoszone do sfery pozapaństwowej czy wręcz pozapolitycznej przestało być kojarzone z obywatelskością i wynikającymi z niej obowiązkami względem wspólnoty politycznej.

Adam Ferguson
(1723-1816)

Przedstawiciel szkockiego oświecenia, Adam Ferguson, który wraz ze swoim esejem o historii społeczeństwa obywatelskiego (An Essay on the History of Civil Society) wydanym w 1767 r. właściwie rozpoczął nowożytną dyskusję na temat społeczeństwa obywatelskiego, widział w nim przede wszystkim społeczeństwo cywilizowane, najwyższy stopień rozwoju społecznego możliwy dzięki wysubtelnieniu obyczajów, rozwojowi ducha obywatelskiego oraz ugruntowaniu pewnych postaw i wartości czerpiących źródło w dziedzinie moralności i kultury. Ów rozwój cywilizacyjny dokonywał się na wielu płaszczyznach, dlatego też i na społeczeństwo obywatelskie należy patrzeć wielopłaszczyznowo i odnosić je do wielu form zaangażowania i działalności ludzi. Nie każde zaawansowane społeczeństwo mogło być nazwane "obywatelskim", a jedynie to, w którym obywatele cieszą się wolnością dzięki temu, iż podlegają rządowi chroniącemu ich uprawnienia. Ferguson szedł jednak dalej w swojej analizie społeczeństwa obywatelskiego. Utrzymywał mianowicie, że, po pierwsze, człowiek szlachetny potrzebuje wiedzy dotyczącej prawdziwie dobrych celów społeczeństwa, po drugie, cnota może wyrastać tylko w społeczeństwie, które ją stymuluje i do niej namawia. Rozwój ekonomiczny przynosi postęp i poprawę warunków życia ludzi, nie może się jednak dokonywać kosztem zepsucia cnót republikańskich, zaniechania wartości obywatelskich. Warto tu przywołać Fergusona, ponieważ o ile w wieku XVIII i w początkach wieku XIX widziano w społeczeństwie obywatelskim przede wszystkim sferę wolnej działalności gospodarczej, w obrębie której jednostki dążą do zaspokojenia swoich potrzeb przez pracę, produkcję i wymianę, korzystając przede wszystkim z praw i wolności ekonomicznych, o tyle współcześnie dostrzega się w nim przede wszystkim sferę obywatelskiego zaangażowania w życie wspólnot, w działalność zrzeszeń oraz źródło kapitału społecznego. Ferguson jako pierwszy najdobitniej wyraził jednostronność ujmowania społeczeństwa obywatelskiego przez pryzmat ekonomii.

Idea społeczeństwa obywatelskiego, jaką wykształciła indywidualistyczna tradycja liberalna stała się w XIX w. naturalnym podłożem rozwoju demokratycznego ustroju przedstawicielskiego, którego wiodącymi teoretykami byli wówczas Alexis de Tocqueville i John Stuart Mill. W społeczeństwie obywatelskim pojmowanym jako przestrzeń aktywnego zaangażowania i uczestnictwa obywateli, której najmocniejszą podstawą była, według Tocqueville'a, "sztuka stowarzyszania się", zaczęto dostrzegać warunek zachowania demokratycznego charakteru kultury politycznej oraz prawdziwie wolnych instytucji demokratycznych. Mill widział w aktywnym uczestnictwie obywatelskim szkołę demokracji i rozumu publicznego, podkreślając, że w życiu publicznym obywatel uczy się czuć, że stanowi część ogółu, i że interes ogółu, interes publiczny jest jego interesem.

Wnioski na dziś

Choć więc tradycja liberalna podstawą społeczeństwa obywatelskiego czyni nie wspólnotę i jej dobro, jak czyniła tradycja wcześniejsza, lecz jednostkę i jej uprawnienia, dostrzegając w tym społeczeństwie sferę niezależności i wolności przeciwstawioną państwu, to jednak wspólne jest dla nich uznawanie pojęcia obywatelskości - kojarzonego z aktywnym zaangażowaniem i uczestnictwem - za wartość. O ile jednak liberalna koncepcja obywatelstwa kładła nacisk na sferę praw obywatelskich, o tyle koncepcja republikańska zwracała uwagę także na obowiązki obywateli wynikające z ich przynależności do pewnej wspólnoty politycznej i kulturowej oraz mniejszych wspólnot lokalnych, wiążąc te obowiązki z wolnością praktykowaną w społeczeństwie obywatelskim i w sferze publicznej. Obywatelskość była w koncepcji republikańskiej pewną kwalifikacją moralna i obywatelską zarazem. Uczciwość, niepodatność na korupcję, troska o innych, solidarność, bezinteresowność, ogłada polityczna, odpowiedzialność w życiu publicznym, nastawienie na dialog i kompromis w miejsce roszczeniowości to główne cechy, czy też cnoty, które na ową kwalifikację obywatelską się składają. Te dwie koncepcje obywatelstwa należy łączyć, a nie przeciwstawiać, a tym samym łączyć wolność w społeczeństwie obywatelskim z odpowiedzialnością. Można tu wręcz mówić o odpowiedzialnym korzystaniu z przysługujących nam praw: odpowiedzialnym, bowiem wiążącym się nie tylko z realizacją celów partykularnych dzięki współdziałaniu z innymi, lecz przede wszystkim z realizacją celów publicznych, z odpowiedzialnym zaangażowaniem w podejmowanie zadań społecznych. Społeczeństwo obywatelskie byłoby przestrzenią, w której albo poprzez którą odnosimy się do większej całości, czerpiąc z niej możliwości samorealizacji dzięki aktywnemu zaangażowaniu na jej rzecz.

Odwołująca się do obydwu tradycji koncepcja społeczeństwa obywatelskiego zakłada, że realizacji celów indywidualnych bardziej sprzyja społeczna solidarność i współdziałanie, jak również współdecydowanie, aniżeli izolacja i zamknięcie się w kręgu własnych spraw. Społeczeństwo obywatelskie jest właśnie taką sferą solidarności, współdziałania i współdecydowania, a zarazem napięć i konfliktów, które mogą w niej znaleźć łatwiejsze rozwiązanie niż na szczeblu państwa. Sfery tej nie przeciwstawia się jednak państwu, bo choć jest od niego niezależna, to przecież stanowi niejako pośredni szczebel pomiędzy jednostką a państwem, a poprzez kategorię obywatelstwa pozwala rozszerzać uczestnictwo na zaangażowanie polityczne, na współdecydownie o celach i kształcie wspólnoty politycznej, którą dziś nazywamy państwem.

Dr Dorota Pietrzyk-Reeves
Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych
Uniwersytet Jagielloński