Edykt królewski rozwiązuje kapitułę kamieńską

Mija właśnie 200 lat, jak na mocy tego edyktu, po około 635 latach istnienia kapituła katedralna w Kamieniu, instytucja ufundowana przez księcia pomorskiego Kazimierza I dymińskiego uległa likwidacji.

My, Fryderyk Wilhelm, z łaski Bożej Król Pruski biorąc pod uwagę, iż: a) cele, dla których duchowne fundacje i klasztory były dotąd zakładane nie pokrywają się po części z powodami i koniecznością czasu, po części zaś mogą być uzyskane lepiej innym sposobem; b) wszystkie ościenne państwa postąpiły już według tych samych reguł; c) punktualna spłata kontrybucji na rzecz Francji może być osiągnięta tylko w ten sposób; d) tym samym pomniejszymy i tak już pokaźne wymogi co do prywatnego majątku naszych wiernych poddanych, rozporządzamy co następuje: (...).

Tak rozpoczynał się "Edykt o włączeniu wszelkich dóbr duchownych do monarchii" (Edikt über die Einziehung sämmtlicher geistlicher Güter in der Monarchie) z dnia 30 października 1810 roku.

(Kliknji na obrazek i powiększ) Od lewej: (1) Statut kapituły kamieńskiej z 1578 roku; (2) plan rozmieszczenia budynków poszczególnych kurii z około 1600 roku.

W założeniu Kościół kamieński oznaczał katedrę biskupią będącą symbolem wieczności biskupstwa, natomiast kapituła postrzegana była jako instytucja kościelna współdecydująca o losach diecezji i stanowiła prawną gwarancję ciągłości praw biskupstwa wobec śmiertelnych rządców diecezji. Książę Kazimierz I dymiński, spoczywający w katedrze kamieńskiej, dokumentem z 1176 roku przelał na kanoników prawo elekcji-wyboru biskupów. Dlatego kapituła podczas wakatu, czy niemożności sprawowania władzy przez biskupa, mocą swojej władzy wyznaczała ze swego grona wikariusza generalnego, to jest czasowego administratora diecezji, niezależnie od zasiadającego w kapitule vicedominusa czyli przedstawiciela ordynariusza.

Największy rozwój kapituły przypada na okres od XII do XIV wieku, wówczas to kapituła powiększała swoje dobra w postaci nadań przez książąt pomorskich oraz inne osoby, a także drogą kupna. Najstarsza pieczęć kapitulna, znana z dokumentów z lat 1216-1248 przedstawia chrzest Chrystusa w Jordanie oraz napis: Sigill. ecclie. sci. Iohis. in Camin. Około 1380 roku własnością kapituły było 38 wsi, 4 nadziały, teren przykatedralny, jedno większe jezioro (prawdopodobnie Liwia Łuża) oraz własność wód Zalewu Kamieńskiego.

Na mocy przywileju z 1308 roku kapituła posiadała immunitet zwalniający ją od świadczeń na rzecz zwierzchności zarówno świeckiej jak i kościelnej, co owe zwierzchności nie zawsze przestrzegały, dlatego w 1346 roku papież Klemens VI upomniał świeckich i duchownych władców Europy chrześcijańskiej: by nie ważyli się pobierać jakichkolwiek opłat z włości kanoników kamieńskich. Dobra kapituły były niezależne od dóbr biskupiego stołu.

Kapituła kamieńska przez cały XIV wiek cieszyła się pełnym immunitetem ekonomicznym i sądowniczym. Dowodzi tego jest między innymi fakt, że 12 października 1356 roku książę Barnim III Wielki, wzorem swych poprzedników stawił się przed biskupem oraz kapitułą w Kamieniu i złożył przysięgę w której zobowiązywał się do zachowania poprzednich przywilejów.

Po reformacji, po śmierci w 1556 roku Martina Weyhera ostatniego protestanckiego biskupa będącego osobą duchowną, tytuły biskupów kamieńskich zachowali dla siebie książęta pomorscy, bowiem przyjmując godność biskupa nabywali oni tym samym prawo do władania wielkim majątkiem ziemskim: Księstwem Kamieńskim, które było we władaniu biskupów. Ostatnim tytularnym biskupem kamieńskim był Ernest Bogusław de Croy.

Pomimo zniesienia biskupstwa w dalszym ciągu przy katedrze rezydowała kapituła, jednak to książęta pomorscy decydowali teraz o obsadzie stanowisk w kapitule w większości przez osoby świeckie. Także potem, po wygaśnięciu dynastii pomorskiej Gryfitów włodarze brandenburscy, później również pruscy, zachowali przywilej obsadzania kapituły, przekazując godności prałackie zasłużonym urzędnikom państwowym, wojskowym, lub luminarzom nauki.

Stan taki trwał do czasu ogłoszenia edyktu przez króla Fryderyka Wilhelma III Pruskiego o włączeniu wszelkich dóbr duchownych do monarchii. Prusy potrzebowały bowiem pieniędzy gdyż pokój zawarty w Tylży w 1807 roku między Francją a Rosją po klęsce wojennej Prus zobowiązał to państwo do zapłacenia kontrybucji na rzecz zwycięskiej Francji. Fryderyk Wilhelm III oprócz wielu innych tytułów używał także oficjalnie tytułu księcia Kamienia.

Prace nad edyktem były prowadzone w tajemnicy, a po jego ogłoszeniu szybko przystąpiono do realizacji wyznaczonych zadań. Opinia publiczna dowiedziała się o wydaniu edyktu z notatki prasowej opublikowanej w dniu 19 listopada 1810 roku w Berlinie, kiedy już przystąpiono do realizacji jego zapisów. Przejęcie przez państwo majątków i fundacji kościelnych dotknęło nie tylko kościół luterański, także na Pomorzu, ale przede wszystkim kościół katolicki, szczególnie na Śląsku. Faktycznym powodem sekularyzacji oprócz zdobycia potrzebnych pieniędzy to część polityki protestanckiego państwa, które miało zamiar podporządkowania sobie również Kościoła katolickiego szczególnie w diecezji wrocławskiej. Często bowiem przejęte majątki sprzedawano po rażąco niskich cenach protestanckim nabywcom.

Konsekwencją tego edyktu oprócz likwidacji kapituły kamieńskiej była także likwidacja klasztorów. Wszyscy objęci zapisami edyktu utracili dobra ziemskie oraz inne majątki na korzyść państwa. Zakonnicy zmuszeni zostali do złożenia habitów, i tym samym zostali pozbawieni praw i obowiązków, wynikających z dotychczasowego życia we wspólnocie. W okresie przed reformacją na terenie Pomorza było około 50 zakonów różnych reguł, także zakonów rycerskich.

Jako ostatni godności w kapitule kamieńskiej pełnili: Graf von Hoym - prepozyt (1797-1808); Alexander Graf von Blenkensee - dziekan (1804-1810); Teodor von Puttkamer - kantor (1789-1810); von Stutterheim - thezaurus (1793-1810); von Heyden-Linden - scholastic (1793-1810); Philipp von Berg - vicedominus (1810).

11 października 1811 roku przejęcia dóbr kapituły kamieńskiej pod zarząd administracji państwowej dokonał Regierungsrad (radca rządowy) Rhades. Oznaczało to przejęcie przez państwo całego majątku ziemskiego, budynków Superintendentury, probostwa oraz innych budynków kapituły leżących na przedmieściach Kamienia.

Przejęty przez państwo majątek kapituły, według ówczesnych dokumentów składał się m.in.: z 2 folwarków - Rzewnowo (Revenow) i Gościmierz (Jedde lub Gedde); 23 wsi - Żółcin (Soltin), Grabowo (Grabow), Grębowo (Granzow), Strzeżewo (Stresow), Strzeżewko (Ramsbergo), Łukęcin (Lüchentin), Kaleń (Kahlen), Jarszewo (Jassow), Rzewnowo (Revenow), Kozielice (Cöselitz), Skarchowo (Scharchow), Połchowo (Polchow), Chrząszczowo (Gristow), Ninikowo (Ninikow), Sliwin (Sleffin), Rewal (Reval), Trzęsacz (Groß-Horst i Klein-Horst), Lędzin (Lensin), Niekładź (Neklatz), Sikory (Zicker), Dębica (Damnitz), Letnin (Lettnin), chłopska zagroda w Brzesku (Brietzig), zagroda wójta w Radawce (Radack), zagroda wójta w Kozielicach (Cöselitz), różnorodne pola, łąki i ogrody, cegielnia pod Kamieniem, teren katedry, kuria dziekanatu, kantora, skarbnika, scholastyka, budynku pensji dla panien, sąd, superintendentura. Archidiakonat, mieszkanie rektora, mieszkanie współzarządcy szkoły, dom dla wdów po zmarłych członkach kapituły, mieszkanie zakrystianina, pomieszczenia służby, remiza strażacka, kuźnia, obszar składający się z 100 miejscowości i parceli. Ponadto 558 ognisk domowych, 5 dzierżawców, 12 wolnych lenników, 132 gospodarzy, 48 półgospodarzy, 44 pracowników najemnych, 61 wieśniaków bez ziemi, 12 młynarzy, 36 rybaków, ogólnie 3432 dusze. Parcele w 100 miejscowościach, 69 domów zamieszkałych przez 77 gospodarzy. Kapitał kapituły wynosił 18.632 talary.

W 1816 roku dokonano nowego podziału administracyjnego kościoła luterańskiego na Pomorzu. Parafie w powiecie kamieńskim przyporządkowano synodom w Kamieniu, Golczewie, Goleniowie, Gryficach, Nowogardzie i Wolinie. Stan taki przetrwał do 1945 roku.

Jak już wspomniałem wyżej cały majątek kapituły oraz skasowanych klasztorów wraz z zabudowaniami i wyposażeniem przejęły władze państwowe. Nie obeszło się bez znacznych zniszczeń i grabieży. Ginęły przedmioty sztuki reprezentujące określone wartości artystyczne i materialne. Smutny los spotkał biblioteki i archiwa. Zostały one rozproszone i zdekompletowane.

W wyniku sekularyzacji Kościół okazał się wprawdzie przegranym, lecz zyskał on tym samym możliwość odrodzenia się w nowym wymiarze ideowym. Dotychczasowi bierni poddani kościelni mieli już w końcu XIX wieku przeobrazić się w aktywnych jego członków, współtworzących nowe życie duchowe i społeczne.

Marian Klasik