Kapituła prawną gwarancją ciągłości praw Biskupstwa. Katedra symbolem wieczności Biskupstwa.

Dzieje kapituły katedralnej w Kamieniu Pomorskim

Jednym z efektów parcia Polski ku Bałtykowi było założenie w 1000 roku w Kołobrzegu pierwszego biskupstwa na Pomorzu i podporządkowanie go założonemu rok później arcybiskupstwu w Gnieźnie. Po zrzuceniu przez Pomorzan zwierzchnictwa Polski, biskupstwo kołobrzeskie po około 15 latach przestało istnieć.

(Kliknji na obrazek i powiększ) Od lewej: (1) Panorama Kamienia z mapy Lubinusa; (2) Katedra kamieńska na starym sztychu.

Bolesław Krzywousty, książę polski, wysłał w 1124 roku Ottona biskupa Bambergu z misją na Pomorze. Odwiedził on wówczas między innymi Pyrzyce, Kamień, Wolin i Szczecin. Był to początek chrystianizacji Pomorza. Kilka lat później książę pomorski Warcisław I wyprawił się na zachód i zdobył ziemie w okolicy Piany. Poprosił wówczas biskupa Ottona o podjęcie się kolejnej misji na Pomorze. Biskup Otto przybył na Pomorze w 1128 roku, odwiedzając Demmin, Usedom, Wolgast, Gützkow. Podczas zebrania słowiańskich panów feudalnych w Usedom podjęta została decyzja o przyjęciu chrześcijaństwa. Wybudowane zostały pierwsze kościoły. Przy kościelnym ukonstytuowaniu kraju ważną rolę odgrywały klasztory. Szczególnie dotyczyło to klasztorów: Stolpe koło Anklam - 1153 rok, Grobe (przeniesiony później do Pudagla) - ok. 1155 roku, Dargun - 1172 rok, Kołbacz (Kolbatz) - 1174 rok, Białobłoki (Belbuck) - 1176 rok, Bergen - 1193 rok, Eldena - 1199 rok i Neuenkamp (dzisiejszy Franzburg) - 1231 rok.

Dzieje ustanowionej przez papieża Innocentego II w 1140 roku diecezji pomorskiej z siedzibą w Wolinie były niezwykle burzliwe. Początkowo biskupstwo to zostało podporządkowane biskupstwu w Bambergu. Roszczenia sąsiadujących arcybiskupstw magdeburskiego i gnieźnieńskiego zostały odrzucone. Biskup za tymczasową siedzibę obrał klasztor Grobe koło Usedom na wyspie Uznam. Przez zdobycie w 1168 roku twierdzy Arkona Dania uzyskała zwierzchnictwo nad Słowianami na Rugii. Nastąpiło szybkie ich nawrócenie. Wyspa podporządkowana została duńskiemu biskupstwu w Roskilde w okolicach Rugii, natomiast ziemie na północ od rzeki Piany (Peene) i Ryck - biskupstwu w Schwerinie. Na wyspie powstały pierwsze kościoły.

Datę przeniesienia stolicy diecezji pomorskiej z Wolina do Kamienia należałoby ustalać według kolejności wypraw duńskich na Pomorze Zachodnie. Pierwszy, niszczący napad Duńczyków na Wolin nastąpił w 1170 roku, drugi w 1173 lub 1174 roku. To prawdopodobnie ten drugi napad, w czasie którego Wolin spłonął prawie doszczętnie, najprawdopodobniej wraz z kościołem katedralnym, zaważył na decyzji biskupa Konrada I odnośnie szukania nowej siedziby diecezji, bowiem następny najazd Duńczyków na Wolin w 1177 roku nie zastał już biskupa w tym mieście. Biskup pomorski przebywał w tym czasie w klasztorze w Uznamie na wyspie Uznam. Biskup Konrad I postanowił przenieść swoją stolicę do ludniejszego i bezpieczniejszego miejsca. Jednym z takich miejsc miał być klasztor norbertanów w Białobokach koło Trzebiatowa, ostatecznie jednak wybrał Kamień. Mówi o tym papieska bulla protekcyjna Klemensa III z dnia 25 lutego 1188 roku, potwierdzająca przeniesienie biskupstwa do Kamienia. Papież potwierdza odrębność biskupstwa pomorskiego, zmieniając jednocześnie jego nazwę z biskupstwa pomorskiego na biskupstwo kamieńskie. Zostaje ono bezpośrednio podporządkowane papieżowi i uniezależnione od Magdeburga i Gniezna.

Bardzo trudno jest ustalić początki katedry i kapituły kamieńskiej. Poruszamy się więc między 1174 rokiem, w którym biskup Konrad I podjął decyzję przeniesienia stolicy biskupstwa pomorskiego do Kamienia, a 15 sierpnia 1176 roku, kiedy to biskup Konrad I wobec trzech kanoników kapituły katedralnej wyświęcił opatów dwóch klasztorów pomorskich. Niektórzy historycy skłonni są nawet wiązać z tymi uroczystościami konsekrację kościoła katedralnego w Kamieniu, lecz nie znajduje to oparcia w dokumentach. Bardziej prawdopodobny wydaje się wielu badaczom, by wiązać początki budowy katedry z rokiem poprzednim - 1175.

Rudolf Spuhrmann, historyk kamieński z pierwszej połowy XX wieku, ustala nawet dokładną datę rozpoczęcia prac przy katedrze na 24 czerwca 1175 roku uważając, że musiano je zacząć w dniu późniejszego patrona katedry, św. Jana Chrzciciela. Również w dniu tym przed kilkudziesięciu laty przybył do Kamienia Apostoł Pomorza, Otto biskup Bambergu. Rozważania te pozbawione są racjonalnych podstaw i trudno brać je pod uwagę. Jednak są pewne przesłanki, pozwalające określać przeniesienie siedziby biskupiej i erekcji kapituły na 1175 rok. Ludwig Kücken, badacz co prawda niezbyt krytyczny, opowiadając się za rokiem 1175 podaje, że datę tę znalazł w dwu różnych źródłach: raz na marginesie odpisu dokumentu lokacyjnego Kazimierza I w grubym kodeksie dawnej superintendentury kamieńskiej, a drugi raz w rękopisie sędziego Kreicha z Kamienia, zawierającym historię pomorskiej dynastii książęcej i biskupów kamieńskich. W rękopisie tym, nieznanego autora, pochodzącym z około 1595 roku, znajdować się miała ta sama data założenia kapituły - 1175 rok. Budowę świątyni rozpoczęto prawdopodobnie wkrótce po 1175, najpóźniej zaś w 1188 roku. Z dalszych wywodów wynika jednak, że literatura przedmiotu nie wypowiedziała się jeszcze ostatecznie w sprawie początków "kaplicy północnej" (zakrystia). Według niektórych badaczy mogłaby ona stanowić pierwszą ukończoną część katedry jeszcze przed 1175 rokiem, w której odbywały się wspomniane wyżej uroczystości 15 sierpnia 1176 roku. Należy zatem z trzech możliwych do przyjęcia dat ufundowania kapituły katedralnej w Kamieniu, przy istniejącej już katedrze, w jej ukończonym fragmencie, stanowiącym siedzibę biskupa, przyjąć 1175 rok.

(Kliknji na obrazek i powiększ) Od lewej: (1) Mapa biskupstwa kamieńskiego; (2) Dobra kapituły kamieńskiej.

Po przeniesieniu siedziby biskupstwa pomorskiego do Kamienia, książę pomorski Kazimierz I dla wsparcia diecezji ufundował kapitułę, jako patrona katedry. Kapituła kamieńska wzorowana była na powstałej kilka wieków wcześniej kapitule archidiecezji w Kolonii. Charakteryzowało ją między innymi to, że kapituła posiadała własne dobra, niezależnie od dóbr biskupich. Wybór ten nie był przypadkowy, kolegium kanoników przy katedrze w Kolonii stanowiło najliczniejszą i najświetniejszą kapitułę w Niemczech. Na czele kapituły kamieńskiej, w której zasiadali liczni prałaci oraz kanonicy, wzorem niemieckim stał prepozyt, a nie jak w kapitułach francuskich czy pierwotnie w polskich, gdzie kolegium kanoników przewodził dziekan. W kapitule kamieńskiej dziekan był drugą osobą, sprawującą nadzór nad nabożeństwami i obrzędami religijnymi w katedrze, opiekował się kanonikami oraz niższym klerem przy katedrze. Obowiązywała go rezydencja przy katedrze, w przeciwieństwie do prepozyta, który był administratorem, zarządcą wspólnych dóbr.

Kapituła kamieńska, co wynika z aktu fundacyjnego z 1175 roku, miała pierwotnie charakter korporacji kanonicznej, samorządu, którego członkowie prowadzili wspólny żywot w jednym pomieszczeniu przykatedralnym, przekazanym przez księcia. Z tamtego czasu brak jeszcze śladów prebend kanonicznych, a wszystkie dochody płynęły na stypendia kanoniczne. Owe sty¬pendia to pierwotne uposażenie kanoników, pozwalające spełniać im służby kościelne bez troski o chleb i utrzymanie. Z nadania księcia Kazimierza I kapituła miała wiele uprawnień, w tym wyboru prepozyta, a przede wszystkim prawo elekcji biskupów. Prawo to bywało często polem konfliktów pomiędzy Stolicą Apostolską, a kapitułą. W 1324 roku biskupem kamieńskim mianowany przez papieża Jana XXII został dominikanin Arnold z Metzu. Kiedy w 1328 roku przybył on na Pomorze, nie został przyjęty przez kapitułę, dopiero po załagodzeniu sporu mógł objąć diecezję. Podobny konflikt wystąpił po mianowaniu w 1386 roku biskupem Jana Brunona, proboszcza kapituły lubuskiej, zamiast księcia Bogusława VIII, przy wyborze którego obstawała kapituła. Spór ten spowodował długotrwały konflikt między władzą świecką a duchowną na Pomorzu, przerodził się w tak zwaną wojnę o zamki. Jan Brunon został przyjęty przez kapitułę dopiero po ugodzie z Bogusławem VIII. W 1394 roku kapituła w ogóle nie przyjęła nominata papieskiego Jana Kropidło (przydomek z powodu gęstych i kręconych włosów), syna księcia strzeleckiego Bolka III, bratanka Władysława Opolczyka, biskupa diecezji poznańskiej i metropolity gnieźnieńskiego. Sytuacja długo pozostawała niejasna, w końcu papież przeniósł Jana Kropidło do diecezji chełmińskiej. To wydarzenie potwierdza niezwykle silną pozycję kapituły kamieńskiej wobec zarządców diecezji. Kościół kamieński oznaczał katedrę biskupią będącą symbolem wieczności biskupstwa, natomiast kapituła postrzegana była jako instytucja kościelna, współdecydująca o losach diecezji, stanowiła prawną gwarancję ciągłości praw biskupstwa wobec śmiertelnych rządców diecezji. Kapituła podczas wakatu, czy niemożności sprawowania władzy przez biskupa, mocą swojej władzy wyznaczała ze swego grona wikariusza generalnego, to jest czasowego administratora diecezji, niezależnie od zasiadającego w kapitule vicedominusa.

Kapituła kamieńska w początkowym okresie, według dokumentu wystawionego w Kamieniu 15 sierpnia 1176 roku, liczyła 3 kanoników, w 1194 roku było już 6 kanoników, a w dokumencie z 20 maja 1336 roku wymieniono imiona 15 kanoników, natomiast w drugiej połowie XIV wieku kapituła liczyła 40 kanoników, prałatów i wikariuszy katedralnych. Jak często zbierała się kapituła zwyczajowo, nie wiadomo. Natomiast kapituła generalna, na której rozstrzygano ważne sprawy, zbierała się dwa do trzech razy w roku, w tym raz około 11 listopada. Do podjęcia decyzji w imieniu kapituły trzeba było co najmniej 3 kanoników. Pieczęć kapituły przedstawiała chrzest Chrystusa w Jordanie i nosiła napis: "Sigill. ecclie. sci. Iohis. in. Camin" i przechowywana była w skarbcu o potrójnym kluczu, z których po jednym posiadali tezauriusz, prepozyt i dziekan.

Bardzo drażliwą sprawą była przynależność metropolitalna biskupstwa kamieńskiego. Pomimo uzyskania w 1188 roku egzempcji papieskiej pozostawało ono w ścisłej łączności z metropolią gnieźnieńską. Szczególnie sporne było pobieranie dziesięciny z diecezji kamieńskiej przez kolektorów papieskich w ramach świętopietrza, składanego przez polską prowincję kościelną. 1 XII 1343 roku papież Klemens VI przyznał królowi Polski Kazimierzowi Wielkiemu prawo pobierania przez najbliższe dwa lata dziesięciny ze wszystkich dóbr duchowieństwa w gnieźnieńskiej prowincji kościelnej. W bulli papieskiej wymienione zostało jako zobowiązane do uiszczania owej daniny również biskupstwo kamieńskie. Ostro sprzeciwił się temu biskup kamieński Jan I książę von Sachsen-Lauenburg. 29 VIII 1345 roku papież Klemens VI wydał bullę, na mocy której biskup i kapituła kamieńska zostali zwolnieni z obowiązku płacenia daniny Kazimierzowi Wielkiemu. Bulla Klemensa VI nie spełniła oczekiwań biskupa Jana I, gdyż biskup i kapituła kamieńska zostali zwolnieni z obowiązku płacenia daniny Kazimierzowi Wielkiemu, ale nie było w bulli ani słowa o sprawie świętopietrza i przynależności metropolitalnej stolicy biskupiej w Kamieniu. Bulla wywołała także sprzeciw ze strony arcybiskupa gnieźnieńskiego, który nie zważając na orzeczenie papieskie, nadal ściągał daniny z ziem biskupstwa kamieńskiego, nakładając na opornych surowe kary. Biskup kamieński nie ograniczył się w swym sporze z metropolitą gnieźnieńskim jedynie do drogi prawnej. Zebrał zbrojny oddział i najechał w 1346 roku dobra arcybiskupie, graniczące na rzece Kamionce z ziemiami biskupstwa kamieńskiego. Wojska biskupa Jana I von Sachsen-Lauenburg spaliły doszczętnie Małą Cerkwicę i Wawrzyskowo, a liczne inne wsie złupiono, wielu poddanych arcybiskupa wzięto w niewolę nie bez przelewu krwi, zaś bydło i mienie ludności zabrano jako łup.

(Kliknji na obrazek i powiększ) Od lewej: (1) Plan rozmieszczenia kanonii; (2) Kanonia dziekana.

Po procesach w III instancjach papież Urban VI wydał 13 VII 1380 roku Executorium, w którym ostatecznie potwierdził bezpośrednią podległość diecezji kamieńskiej Stolicy Apostolskiej, zabraniając przy tym arcybiskupom gnieźnieńskim podnosić kiedykolwiek w przyszłości pretensje do zwierzchnictwa nad biskupstwem w Kamieniu. Tym samym spór, prowadzony z taką energią, zdecydowaniem, a czasami i bezwzględnością przez biskupa Jana I księcia von Sachsen-Lauenburg, zakończył się pełnym zwycięstwem jego racji, choć sam tego nie dożył, gdyż zmarł w maju 1370 roku. Jan von Sachsen-Lauenburg spoczął w podziemiach prezbiterium kamieńskiej katedry p.w. św. Jana Chrzciciela. Płyta z grobowca biskupa Jana przetrwała do naszych czasów w krużgankach wirydarza katedralnego. Jest jedną z najstarszych i najlepiej zachowanych płyt nagrobnych w kamieńskiej katedrze.

Mimo wprowadzenia reformacji na Pomorzu w 1534 roku zachowano tytularną godność biskupa w Kamieniu. Po śmierci ostatniego katolickiego biskupa Erazma von Manteuffla, książęta pomorscy ów tytuł zarezerwowali dla siebie. Łączyło się to z władaniem wielkim majątkiem ziemskim, które posiadało biskupstwo kamieńskie. Książęta zatem przyjmując godność biskupa nabywali prawa do wspomnianego majątku, a omawianą ziemię zaczęto nazywać Księstwem Kamieńskim.

Pierwszym biskupem zreformowanego kościoła założonego w 1535 roku przez książąt pomorskich Barnima IX Pobożnego i Filipa I przy współudziale Johannesa Bugenhagena został Bartholomaeus Suawe, który jednak po 5 latach zrezygnował z tej godności. Często za ostatniego katolickiego biskupa kamieńskiego uważany jest Marcin Weiher z Łeby; świadczyć o tym ma uznanie jego wyboru w 1551 roku przez papieża Juliusza III. Czy Marcin Weiher był biskupem katolickim, czy protestanckim - zdania są do dziś podzielone. Wydaje się, że obie wersje są prawdziwe, ponieważ prawdopodobnie dopiero pod koniec życia przeszedł na protestantyzm. Pewnie dlatego jego pochówek w krypcie Weiherów w kościele parafialnym w Pucku napotkał na trudności i wymagał wstawiennictwa osób trzecich.

Dopiero po śmierci Marcina Weihera biskupami zostawali książęta pomorscy, a następnie generalni superintendenci, wreszcie kolegialne ciało zwane Konsystorzem. Stanowiska w kapitule obsadzane były przez osoby świeckie, rzecz jasna nie sprawujące przy tej okazji posług duchowych, a o przyznawaniu tych godności decydowali książęta pomorscy. Po wygaśnięciu linii książąt pomorskich z rodu Gryfitów w 1637 roku diecezja kamieńska przypadła Brandenburgii, a włodarze brandenburscy, później również pruscy, zachowali przywilej obsadzania kapituły i godności prałackie przekazywali zasłużonym urzędnikom państwowym, wojskowym, lub luminarzom nauki. Najsłynniejszym prepozytem kapituły był w latach 1661-1684, tytułujący się także biskupem, ostatni tytularny książę pomorski z linii Gryfitów Ernest Bogusław de Croy, fundator organów w katedrze kamieńskiej. Kapituła kamieńska rozwiązana została edyktem, wydanym 30 października 1810 roku przez Fryderyka Wilhelma III (1770-1840) króla pruskiego, znoszącego fundacje duchowne w państwie pruskim. Kamień został jednym z Synodów (odpowiednik Dekanatu w kościele rzymskokatolickim), którym zarządzał superintendent. Stan taki trwał do marca 1945 roku XX wieku. Po zakończeniu drugiej wojny światowej, po ponad 400 latach katedra, po jej poświęceniu 16 września 1945 roku, na powrót stała się kościołem rzymskokatolickim.

Dzisiaj kontynuatorami dawnej diecezji kamieńskiej są: Archidiecezja Szczecińsko-Kamieńska z siedzibą w Szczecinie oraz biskupstwo Pomorskiego Kościoła Ewangelickiego z siedzibą w Greifswaldzie, założone w Trzebiatowie w 1535 roku; pierwszym biskupem luterańskim w Kamieniu był Bartholomaeus Suawe. Od 1947 roku siedzibą władz Pomorskiego Kościoła Ewangelickiego jest miasto Greifswald. W 1950 roku przywrócono w Pomorskim Kościele Ewangelickim urząd biskupa.

Rzymskokatolicka diecezja szczecińsko-kamieńska z siedzibą biskupów w Szczecinie powołana została 28 czerwca 1972 roku przez papież Pawła VI bullą Episcoporum Poloniae Coetus. 25 marca 1992 roku diecezja szczecińsko-kamieńska została podniesiona bullą papieską Jana Pawła II Totus Tuus Poloniae Populus do rangi archidiecezji z diecezjami: koszalińsko-kołobrzeską oraz zielonogórsko-gorzowską jako sufraganiami.

Już papież Innocenty IV w 1247 roku nosił się z zamiarem podniesienia Kamienia do rangi arcybiskupstwa z biskupstwami w Ratzeburgu i Schwerinie. Książę pomorski Otton I sto lat później rozważał metropolią uczynić Szczecin. Stało się zatem to co już zamiarowano uczynić znacznie wcześniej.

Marian Klasik