Hymny św. Tomasza z Akwinu

Św. Tomasz z Akwinu kojarzony jest z filozofią, teologią i uniwersytetem. Nie wszyscy jednak pamiętają, że był on również mistykiem, poetą i mistrzem prozy.

Każdy, kto przeczytał choćby fragment "Summy teologicznej", musiał zwrócić uwagę na język, który - choć poddany sztywnym, scholastycznym regułom - uderza niezwykłą precyzją i logiczną spójnością. Odnieść można wrażenie, że nie użyto ani jednego słowa więcej dla wyrażenia subtelnych rozróżnień (dystynkcji) teologicznych. Daje to niepowtarzalny efekt. Według Gilberta Chestertona, św. Tomasz "był jakby poetą prozy, władającym słowami w ich skojarzeniowym i emocjonalnym aspekcie, tak że jego książki obfitują w piękne ustępy, wracające w pamięci jak frazy muzyczne".

Św. Tomasz przejawiał niezwykłe nabożeństwo do Najświętszego Sakramentu. Opowiadano, że kiedy rozstrząsał jakieś skomplikowane problemy teologiczne lub filozoficzne, opierał głowę o tabernakulum. Podobno często płakał podczas Mszy Świętej. "Gdy dzieli się Hostię - mówił - Jezus znajduje się w niej podobnie jak odbicie twarzy w kawałkach zbitego lustra". W 1273 roku dwukrotnie zapadł w ekstazę podczas odprawiania Mszy. Wtedy właśnie zwierzył się swemu sekretarzowi, że wszystko inne w porównaniu z tym przejmującym doświadczeniem (wszystko, co widziałem i co mi zostało objawione) jest słomą.

W 1264 roku, papież Urban IV ustanowił uroczystość liturgiczną ku czci Najświętszego Sakramentu - Boże Ciało. Wtedy właśnie powstało pięć wspaniałych hymnów, które przyozdobiły liturgię w podobny sposób, jak pięć sławnych dowodów na istnienie Boga zdobi dziś koronę filozofii: Adoro te devote ("Zbliżam sie w pokorze"), Lauda Sion ("Chwal, Syjonie"), Pange lingua ("Sław języku"), Sacris solemniis ("Z dniem świętym") i Verbum supernum ("Słowo najwyższe").

Trudno zresztą nazwać te utwory poezją; były to przede wszystkim teksty liturgiczne, wierszowane zgodnie z prawami rytmiki łacińskiej, poezja pojęciowa o niezwykłej sile oddziaływania. Ktoś je określił jako hymny o niezwykłym stężeniu doktrynalnym, a jednocześnie niezwykłej czułości mistycznej. I tak chyba było - Tomasz nie pisał wierszy w dzisiejszym rozumieniu słowa, Tomasz czcił Boga siłą swej żarliwej wiary, przy okazji, jakby od niechcenia, tworząc frazy poetyckie. Dom Wilmart, benedyktyn i znawca scholastyki, napisał o Adoro te devote, że jest to "jedna z tych kompozycji harmonijnych i genialnych, bogatych i prostych zarazem, a przyczyniających się w większym stopniu niż niejedna książka do kształtowania katolickiej religijności".

Niektóre fragmenty hymnów św. Tomasza, stały się jakby samodzielnymi utworami, bez których trudno sobie dziś wyobrazić wiele obrzędów liturgicznych. Pieśń eucharystyczna śpiewana podczas wystawiania Najświętszego Sakramentu "O zbawcza Hostio" (O salutaris Hostia), to po prostu dwie ostatnie zwrotki hymnu "Słowo najwyższe" (Verbum supernum), "Chleb Anielski" (Panis angelicus) to przedostatnia strofa hymnu "Z dniem świętym" (Sacris solemniis), pieśń "Dobry Pasterzu, prawdziwy Chlebie" (Bone pastor, panis vere) składa się z dwóch ostatnich zwrotek hymnu "Chwal Syjonie" (Lauda Sion), z kolei "Przed tak wielkim Sakramentem" (Tantum ergo Sacramentum) to dwie ostatnie zwrotki hymnu "Sław języku tajemnicę" (Pange lingua). Niekiedy samodzielnie jest również używany utwór "Oto chleb Aniołów" (Ecce Panis Angelorum) pochodzący z hymnu Lauda Sion. Wiele z tych utworów doczekało się nadzwyczajnych aranżacji muzycznych, wystarczy wspomnieć, że króciutka zwrotka hymnu Sacris solemniis zaczynający się od słów Panis angelicus ("Chleb anielski") i pod taką występująca nazwą, doczekała się wykonań największych śpiewaków operowych, m.in. Luciano Pavarottiego i Placido Domingo.

ADORO TE DEVOTE - ZBLIŻAM SIĘ W POKORZE

Hymn eucharystyczny napisany przez św. Tomasza z Akwinu na uroczystość Bożego Ciała 1264 na prośbę papieża Urbana IV. Hymn śpiewany jest podczas adoracji eucharystycznych i podczas dziękczynienia po Komunii św. w czasie obrzędów Mszy Świętej. Tłumaczenie ks. L. Skowronka z 1924 roku.

ADORO TE DEVOTE, latens Deitas, Quae sub his figuris vere latitas: Tibi se cor meum totum subiicit, Quia te contemplans totum deficit.	ZBLIŻAM SIĘ W POKORZE i niskości swej, Wielbię Twój majestat, skryty w Hostii tej, Tobie dziś w ofierze serce daję swe, O, utwierdzaj w wierze, Jezu, dzieci Twe.
Visus, tactus, gustus in te fallitur, Sed auditu solo tuto creditur; Credo quidquid dixit Dei Filius: Nil hoc verbo Veritatis verius.	Mylą się, o Boże, w Tobie wzrok i smak, Kto się im poddaje, temu wiary brak, Ja jedynie wierzyć Twej nauce chcę, Że w postaci chleba utaiłeś się.
In cruce latebat sola Deitas, At hic latet simul et humanitas; Ambo tamen credens atque confitens, Peto quod petivit latro paenitens.	Bóstwo swe na krzyżu skryłeś wobec nas, Tu ukryte z Bóstwem człowieczeństwo wraz, Lecz w Oboje wierząc, wiem, że dojdę tam, Gdzieś przygarnął łotra, do Twych niebios bram.
Plagas, sicut Thomas, non intueor; Deum tamen meum te confiteor; Fac me tibi semper magis credere, In te spem habere, te diligere.	Jak niewierny Tomasz twych nie szukam ran, Lecz wyznaję z wiarą, żeś mój Bóg i Pan, Pomóż wierze mojej, Jezu, łaską swą, Ożyw mą nadzieję, rozpal miłość mą.
O memoriale mortis Domini! Panis vivus, vitam praestans homini! Praesta meae menti de te vivere Et te illi semper dulce sapere.	Ty, coś upamiętnił śmierci Bożej czas, Chlebie żywy, życiem swym darzący nas, Spraw, bym dla swej duszy życie z Ciebie brał, Bym nad wszelką słodycz Ciebie poznać chciał.
Pie pellicane, Iesu Domine, Me immundum munda tuo sanguine; Cuius una stilla salvum facere Totum mundum quit ab omni scelere.	Ty, co jak Pelikan Krwią swą karmisz lud, Przywróć mi niewinność, oddal grzechów brud, Oczyść mnie Krwią swoją, która wszystkich nas Jedną kroplą może obmyć z win i zmaz.
Iesu, quem velatum nunc aspicio, Oro fiat illud quod tam sitio; Ut te revelata cernens facie, Visu sim beatus tuae gloriae. Amen.	Pod zasłoną teraz, Jezu, widzę Cię, Niech pragnienie serca kiedyś spełni się, Bym oblicze Twoje tam oglądać mógł, Gdzie wybranym miejsce przygotował Bóg. Amen.

LAUDA SION - CHWAL SYJONIE

Jest to jeden z pięciu pięknych hymnów Akwinaty skomponowanych na cześć Jezusa w Najświętszym Sakramencie. Lauda Sion jest sekwencją przed Ewangelią, w Boże Ciało. Tłumaczenie ks. T. Karyłowski. Ostatnie dwie zwrotki układają się w modlitwę Bone pastor, panis vere ("Dobry pasterzu, prawdziwy chlebie").

LAUDA SION Salvatorem, lauda ducem et pastorem, in hymnis et canticis. Quantum potes, tantum aude: quia maior omni laude, nec laudare sufficis.	CHWAL SYJONIE Zbawiciela, Chwal hymnami wśród wesela Wodza i Pasterza rzesz! Ile zdołasz, sław Go śmiało, Bo przewyższa wszystko chwałą, Co wyśpiewać pieśnią chcesz!
Laudis thema specialis, panis vivus et vitalis hodie proponitur. Quem in sacrae mensa cenae, turbae fratrum duodenae datum non ambigitur.	Chwały przedmiot nad podziwy, Chleb żywiący, pokarm żywy, Dzisiaj się przedkłada nam! Chleb ten za wieczerzy stołem Chrystus, łamiąc z braćmi społem, Iście dał Dwunastu sam!
Sit laus plena, sit sonora, sit iucunda, sit decora mentis iubilatio. Dies enim solemnis agitur, in qua mensae prima recolitur huius institutio.	Z pełnej piersi niech brzmią pienia, Wdzięcznym hołdem uwielbienia Sławmy gromko Króla chwał! Uroczysty dzień się święci, Co przekazać ma pamięci, Jak się stół ten prawem stał.
In hac mensa novi Regis, novum Pascha novae legis, phase vetus terminat. Vetustatem novitas, umbram fugat veritas, noctem lux eliminat.	W uczcie tej nowego pana, Pascha nowym prawem dana Fazy dawne kończy już. Przeszłość stara - nowa era, Cień rozprasza prawda szczera, Pierzcha noc przed blaskiem zórz.
Quod in coena Christus gessit, faciendum hoc expressit in sui memoriam. Docti sacris institutis, panem, vinum in salutis consecramus hostiam.	Co uczynił przy wieczerzy, Chrystus wskazał, że należy Spełniać dla pamięci nań. Pouczeni tą ustawą, Chleb i wino na bezkrwawą Odkupienia święcim dań.
Dogma datur christianis, quod in carnem transit panis, et vinum in sanguinem. Quod non capis, quod non vides, animosa firmat fides, praeter rerum ordinem.	Dogmat dan jest do wierzenia, Że się w Ciało chleb przemienia, Wino zaś w Najświętszą Krew. Gdzie zmysł darmo dojść się stara, Serca żywa krzepi wiara Porządkowi rzeczy wbrew.
Sub diversis speciebus, signis tantum, et non rebus, latent res eximiae. Caro cibus, sanguis potus: manet tamen Christus totus sub utraque specie.	Pod odmiennych szat figurą, W znakach różnych, nie naturą, Kryje się tajemnic dziw. Ciało strawą, Krew napojem, Cały jednak z Bóstwem swoim W obu znakach Chrystus żyw.
A sumente non concisus, non confractus, non divisus: integer accipitur. Sumit unus, sumunt mille: quantum isti, tantum ille: nec sumptus consumitur.	Przez biorących nie łamany, Nie pokruszon, bez odmiany, Cały jest w tej uczcie bran. Bierze jeden, tysiąc bierze, Ten, jak tamci, w równej mierze, Wzięty zaś nie ginie Pan.
Sumunt boni, sumunt mali: sorte tamen inaequali, vitae vel interitus. Mors est malis, vita bonis: vide paris sumptionis quam sit dispar exitus.	Biorą dobrzy i grzesznicy, Lecz się losów przyjrz różnicy: Życie tu, zagłada tam. Złym śmierć niesie, dobrym życie: Patrz, jak w skutkach rozmaicie Czyn ujawnia się ten sam.
Fracto demum sacramento, ne vacilles, sed memento tantum esse sub fragmento, quantum toto tegitur. Nulla rei fit scissura: signi tantum fit fractura, qua nec status, nec statura signati minuitur.	Kiedy łamie się osłona, Niech cię wiary głos przekona że to kryje okruszyna, Cząstka co i całość wprzód. Rzecz się sama nie rozrywa: Znaku łamią się ogniwa, Przez co stan i postać żywa Znaczonego nie zna szkód.
Ecce Panis Angelorum, factus cibus viatorum: vere panis filiorum, non mittendus canibus. In figuris praesignatur, cum Isaac immolatur, agnus Paschae deputatur, datur manna patribus.	Oto chleb Aniołów błogi, Dan wędrowcom pośród drogi, Synów chleb prawdziwy mnogi, rzucać go nie można psom. Figur głoszą go osłony: Izaak na stos wiedziony, Jagniąt Paschy krwawe zgony, Manna ojcom dana w dom.
Bone pastor, panis vere, Iesu, nostri miserere: Tu nos pasce, nos tuere, Tu nos bona fac videre in terra viventium. Tu qui cuncta scis et vales, qui nos pascis hic mortales: tuos ibi commensales, coheredes et sodales fac sanctorum civium. Amen. Alleluia.	Dusz pasterzu, prawy Chlebie, Dobry Jezu, prosim Ciebie, Ty nas paś i broń w potrzebie, Ty nam dobra okaż w niebie, Kędy jest żyjących raj. Moc Twa, Panie, wszystko zdoła: Ty nas karmisz z Twego stoła, Tam gdzie uczta trwa wesoła, W gronie niebian nasze czoła Na Twe łono skłonić daj. Amen. Alleluja.

PANGE LINGUA - SŁAW JĘZYKU

Uznawany za najpiękniejszy hymn Tomasza z Akwinu i jeden wśród siedmiu największych hymnów w Kościele. Śpiewany na święto Bożego Ciała, również w czasie procesji przeniesienia Najświętszego Sakramentu do ciemnicy w czasie Mszy Wieczerzy Pańskiej w Wielki Czwartek. Dwie ostatnie strofy tworzą Tantum Ergo Sacramentum ("Przed tak wielkim Sakramentem").

PANGE LINGUA, gloriosi Corporis mysterium, Sanguinisque pretiosi, quem in mundi pretium fructus ventris generosi Rex effudit Gentium.	SŁAW JĘZYKU tajemnicę Ciała i najdroższej Krwi, którą jako Łask Krynicę wylał w czasie ziemskich dni, Ten, co Matkę miał Dziewicę, Król narodów godzien czci.
Nobis datus, nobis natus ex intacta Virgine, et in mundo conversatus, sparso verbi semine, sui moras incolatus miro clausit ordine.	Z Panny czystej narodzony, posłan zbawić ludzki ród, gdy po świecie na wsze strony ziarno słowa rzucił w lud, wtedy cudem niezgłębionym zamknął Swej pielgrzymki trud.
In supremae nocte cenae recumbens cum fratribus observata lege plene cibis in legalibus, cibum turbae duodenae se dat suis manibus.	W noc ostatnią, przy Wieczerzy, z tymi, których braćmi zwał, pełniąc wszystko jak należy, czego przepis prawny chciał, sam Dwunastu się powierzył, i za pokarm z Rąk Swych dał.
Verbum caro, panem verum verbo carnem efficit: fitque sanguis Christi merum, et si sensus deficit, ad firmandum cor sincerum sola fides sufficit.	Słowem, więc Wcielone Słowo chleb zamienia w Ciało Swe, wino Krwią jest Chrystusową, darmo wzrok to widzieć chce. Tylko wiara Bożą mową pewność o tym w serca śle.
Tantum ergo Sacramentum veneremur cernui: et antiquum documentum novo cedat ritui: praestet fides supplementum sensuum defectui.	Przed tak wielkim Sakramentem upadajmy wszyscy wraz, niech przed Nowym Testamentem starych praw ustąpi czas. Co dla zmysłów niepojęte, niech dopełni wiara w nas.
Genitori, Genitoque laus et iubilatio, salus, honor, virtus quoque sit et benedictio: procedenti ab utroque compar sit laudatio. Amen. Alleluia.	Bogu Ojcu i Synowi hołd po wszystkie nieśmy dni. Niech podaje wiek wiekowi hymn triumfu, dzięki, czci, a równemu Im Duchowi niechaj wieczna chwała brzmi. Amen. Alleluja.

SACRIS SOLEMNIIS - Z DNIEM ŚWIĘTYM

Tłumaczenie Leopolda Staffa. Przedostatnia strofa - Panis angelicus ("Chleb anielski") stanowi tekst modlitw podczas Mszy Świętej i w Liturgii Godzin w dniu Bożego Ciała.

SACRIS SOLEMNIIS iuncta sint gaudia, et ex praecordiis sonent praeconia; recedant vetera, nova sint omnia, corda, voces, et opera.	Z DNIEM ŚWIĘTYM niechaj radość się brata I pieśń weselna z serca ulata: Ginie grzech stary, nowy ład splata Serce i pieśni, i czyny.
Noctis recolitur cena novissima, qua Christus creditur agnum et azyma dedisse fratribus, iuxta legitima priscis indulta patribus.	Noc dziś wieczerzy onej pomnikiem, Kiedy barankiem Pan i przaśnikiem Każdego, co był współbiesiadnikiem, Obdarzył wzorem praojców...
Post agnum typicum, expletis epulis, Corpus Dominicum datum discipulis, sic totum omnibus, quod totum singulis, eius fatemur manibus.	A gdy baranka wczora nie stało, Wiernym Mu uczniom Pan dał swe ciało, Wszem i każdemu treść jego całą, Swymi własnymi rękoma.
Dedit fragilibus corporis ferculum, dedit et tristibus sanguinis poculum, dicens: Accipite quod trado vasculum; omnes ex eo bibite.	Oddał ułomnym ciało swe w darze I oddał smutnym krew swoją w czarze Mówiąc: "Przyjmijcie napój w pucharze I pijcie wszyscy wraz z niego".
Sic sacrificium istud instituit, cuius officium committi voluit solis presbyteris, quibus sic congruit, ut sumant, et dent ceteris.	I ten sakrament stworzon przez Pana Zwierzon jest tylko władzy kapłana Któremu wolność została dana Brać go i innym podawać.
Panis angelicus fit panis hominum; dat panis caelicus figuris terminum; O res mirabilis: manducat Dominum pauper, servus et humilis.	Chleb się anielski człowieczym staje I kres obrazom dawnym zadaje, Nędzarz-sługa cudu doznaje: Swojego Pana spożywa.
Te, trina Deitas unaque, poscimus: sic nos tu visita, sicut te colimus; per tuas semitas duc nos quo tendimus, ad lucem quam inhabitas.	W Trójcy Jedyny, Ciebie prosimy, Tak nas nawiedzaj, jako Cię czcimy; Wiedź nas swą ścieżką, którą dążymy Do światła, kędy przebywasz.

VERBUM SUPERNUM - SŁOWO NAJWYŻSZE

Tłumaczenie Leopolda Staffa. Używany jako hymn w Jutrzni w Boże Ciało. Dwie ostatnie zwrotki tworzą hymn O Salutaris Hostia ("O zbawcza Hostio") śpiewany podczas adoracji Najświętszego Sakramentu.

VERBUM SUPERNUM prodiens, nec Patris linquens dexteram, ad opus suum exiens, venit ad vitae vesperam.	NIEBIAŃSKIE SŁOWO, jawiąc się, U Ojca po prawicy trwa I idąc spełnić dzieło swe, Dochodzi w zmierzch ziemskiego dnia.
In mortem a discipulo suis tradendus aemulis, prius in vitae ferculo se tradidit discipulis.	Przez ucznia swego gdy na zgon Był wydan zawistnikom złym, Wprzódy na pokarm życia On Uczniom się ofiarował swym.
Quibus sub bina specie carnem dedit et sanguinem; ut duplicis substantiae totum cibaret hominem.	W postaciach dwóch po wieków wiek Z ciała i krwi uczynił dar, By był nakarmion cały człek Co w sobie dwa pierwiastki zwarł.
Se nascens dedit socium, convescens in edulium, se moriens in pretium, se regnans dat in praemium.	Rodząc się - druhem nam się stał, Ucztując - za karm dał się sam, Konając - w okup siebie dał, Królując - jest nagrodą nam.
O salutaris hostia, quae caeli pandis ostium, bella premunt hostilia; da robur, fer auxilium.	O zbawcza Hostio, co lud swój Prowadzisz do niebiańskich wrót, Jeśli pokusom przyjdzie bój, Daj siłę, wspomóż walki trud.
Uni trinoque Domino sit sempiterna gloria: qui vitam sine termino nobis donet in patria. Amen.	Jednemu w Trójcy Panu dusz Chwała i cześć po wieczny czas; Niech nie znającym kresu już Życiem w ojczyźnie darzy nas. Amen.

BONE PASTOR, PANIS VERE - DOBRY PASTERZU, PRAWDZIWY CHLEBIE

Ostatnie dwie zwrotki hymnu Lauda Sion. Modlitwa odmawiana wcześniej jako wyraz prywatnej pobożności na podniesienie podczas Mszy Świętej.

BONE PASTOR, PANIS VERE, Iesu, nostri miserere: Tu nos pasce, nos tuere: Tu nos bona fac videre In terra viventium.	DOBRY PASTERZU, PRAWDZIWY CHLEBIE, Jezu, zmiłuj się nad nami: nakarm nas i strzeż, doprowadź nas do wiecznych dóbr w krainie żyjących.
Tu, qui cuncta scis et vales; Qui nos pascis hic mortales; Tuos ibi commensales, Coheredes et sodales Fac sanctorum civium. Amen.	Ty, który wszystko wiesz i możesz, który nas karmisz na ziemi, wprowadź Twych braci na ucztę niebieską do radości Twoich świętych.

O SALUTARIS HOSTIA - O ZBAWCZA HOSTIO

Tłumaczenie ks. Tadeusza Karyłowskiego. Ostatnie dwie zwrotki Verbum supernum, często stosowany jako pieśń na wystawienie Najświętszego Sakramentu.

O SALUTARIS HOSTIA, quae caeli pandis ostium, bella premunt hostilia; da robur, fer auxilium.	O ZBAWCZA HOSTIO, pełna czci, Co lud do niebios wiedziesz bram: Bój srogi nęka wiernych Ci, Daj siłę, w pomoc pośpiesz nam!
Uni trinoque Domino sit sempiterna gloria: qui vitam sine termino nobis donet in patria. Amen.	Jednemu w Trójcy władcy ziem Niech będzie chwała w każdy czas, Niech on wieczystym życia dniem W Ojczyźnie rajskiej darzy nas. Amen.

PANIS ANGELICUS - CHLEB ANIELSKI

Tłumaczenie ks. Tadeusza Karyłowskiego. Przedostatnia strofa hymnu Sacris solemniis napisanego na uroczystość Bożego Ciała, który stanowi tekst modlitw we Mszy świętej i Liturgii Godzin w tym dniu.

PANIS ANGELICUS, fit panis hominum; dat panis caelicus figuris terminum; O res mirabilis: manducat Dominum pauper, servus et humilis.

ANIELSKĄ STRAWĘ śle ludziom dłoń Boga, Chleb z nieba - figur uwieńcza rząd długi, Wszechświata Władca, o dziwnie wieść błoga! Pokarmem staje się sługi!

TANTUM ERGO - PRZED TAK WIELKIM SAKRAMENTEM

Ostatnie dwie zwrotki hymnu Pange Lingua. Śpiewane (lub recytowane) podczas Adoracji Najświętszego Sakramentu (w momencie przenoszenia Najświętszego Sakramentu do ołtarza wystawienia).

TANTUM ERGO SACRAMENTUM veneremur cernui: et antiquum documentum novo cedat ritui: praestet fides supplementum sensuum defectui.	PRZED TAK WIELKIM SAKRAMENTEM upadajmy wszyscy wraz, niech przed Nowym Testamentem starych praw ustąpi czas. Co dla zmysłów niepojęte, niech dopełni wiara w nas.
Genitori, Genitoque laus et iubilatio, salus, honor, virtus quoque sit et benedictio: procedenti ab utroque compar sit laudatio. Amen. Alleluia.	Bogu Ojcu i Synowi hołd po wszystkie nieśmy dni. Niech podaje wiek wiekowi hymn triumfu, dzięki, czci, a równemu Im Duchowi niechaj wieczna chwała brzmi. Amen. Alleluja.

Opracowanie: Tadeusz Rogowski